Wat is vrijheid?
06/05/2025 - Hieronder vindt u de toespraak die Jelmer Vierstra hield op 5 mei als onderdeel van de 5mei-viering.
Vrijheid is onbetaalbaar
Vandaag vieren we de vrijheid. En dat lijkt gewoon, we doen het elk jaar. Maar het is eigenlijk best bijzonder. Want vrijheid is geen vanzelfsprekendheid. Het aantal plekken op de wereld en het aantal jaren in onze geschiedenis dat wij vrijheid hebben zoals wij die kennen is eigenlijk maar heel beperkt.
Maar ik wil vandaag niet meteen hebben over de vrijheid om niet onderdrukt te worden. Die fundamentele vrijheid om te leven zonder een alleenheerser of bezetting. Want een goed gesprek over die fundamentele vrijheid begint met de vraag wat democratie precies betekent voor onze vrijheid in het dagelijks leven. Want democratie betekent niet hetzelfde als absolute vrijheid.
De filosoof John Stuart Mill zei hierover zoiets als: “Jouw vrijheid houdt op waar die de vrijheid van een ander schaadt.”
Niemand van ons zal protesteren tegen het feit dat je niet de vrijheid hebt om met 100 kilometer per uur door een woonwijk te racen. Een snelheidslimiet beperkt onze vrijheid, maar het voorkomt veel schade. We vinden het logisch. We zijn het impliciet eens met Mill: Vrijheid mag worden beperkt, als dat schade voorkomt. Maar daarvoor hebben we wel een overheid nodig die de regels stelt en ze zo goed als mogelijk handhaaft.
Een tweede denker, Isaiah Berlin, maakt onderscheid tussen twee soorten vrijheid: negatieve vrijheid – de afwezigheid van belemmeringen van jouw vrijheid – en positieve vrijheid: de mogelijkheid om je leven zelf vorm te geven, om te worden wie je wil zijn. En die twee hangen samen.
Als ouder zie ik dat dagelijks. Als ik mijn dochters volledige vrijheid zou geven, zaten ze waarschijnlijk de hele dag achter een scherm. Maar door hun vrijheid met schermtijd soms te begrenzen geef ik ze juist méér mogelijkheden op de lange termijn. Ik moedig ze aan om buiten te spelen, cultuur te maken en te ervaren en dwing ze soms om huiswerk te maken. In de overtuiging dat hen dat op termijn meer positieve vrijheid oplevert. Het geeft ze de kans om meer van hun leven te maken.
De overheid doet dat ook. We hebben immers een leerplicht in Nederland. Een stevige inperking van de vrijheid van onze jeugd. Kinderen mogen niet zomaar thuisblijven. Maar we vinden dat terecht – omdat onderwijs hen kansen geeft. Omdat we geloven dat die beperking van hun vrijheid leidt tot een betere toekomst, ook voor henzelf.
Vrijheid mag dus worden beperkt. Maar dan wel onder specifieke omstandigheden en met de juiste voorwaarden. Maar wie bepaalt welk risico en welke schade groot genoeg is om vrijheden in te perken? Wie bepaalt aan welke culturele en sportieve voorzieningen we geld uitgeven om die positieve vrijheid mee mogelijk te maken? En wie bepaalt hoeveel belasting we daarvoor mogen heffen? Interessante en belangrijke vragen.
In ons land, in onze provincie en in onze gemeente worden die besluiten genomen door volksvertegenwoordigers. In open debat. Door mensen die wij gekozen hebben. Dat is het hebben van democratie. Een continue gesprek over vrijheden.
Tegelijk zien we ook veel mensen die vragen hebben bij het functioneren van die democratie. We leven in een ingewikkelde tijd. Corona, klimaatverandering, vluchtelingenstromen, het tekort aan betaalbare huizen. Allemaal kwesties die onze vrijheid stevig kunnen raken en waarvoor geen ideale oplossing bestaat. Kwesties ook waarover we flink van mening kunnen verschillen. Dat hoort erbij in een democratie. Zaken waar we het allemaal over eens zijn, daar hebben we geen democratie voor nodig. Maar het debat gaat op steeds hogere en soms zelfs intimiderende toon. Mensen staan pal voor hun eigen vrijheid, en hebben niet altijd meer oog voor de noodzakelijke afweging van conflicterende belangen, de vrijheid van een ander. Met als gevolg dat mensen zich afkeren van democratie. En dat is waar mijn zorg zit.
Want als we uit angst, of desinteresse, of een gebrek aan geloof in democratie, ons van democratie af gaan keren. Dan staat die meer fundamentele vrijheid waar ik mee begon op de tocht.
Democratie ís vrijheid. Niet omdat het je volledige vrijheid geeft, of je nooit belemmert in je vrijheid. Maar omdat wij daarmee samen bepalen wat mag en wat moet. En daarmee samen de ingewikkelde keuzes maken tussen individuele vrijheid en collectief belang.
Laten we dus vandaag, terwijl we onze vrijheid vieren, niet alleen terugkijken – maar ook vooruit. Als u zich gisterenavond bij de dodenherdenking of in het algemeen zorgen maakt over onze democratie en de toon van het maatschappelijk debat, over onze vrijheid. Keert u zich dan niet van de democratie af, maar gooi er juist een schepje bovenop.
Zorg dat u zelf een goed onderbouwde mening heeft over die ingewikkelde kwesties, zodat u zonder angst het gesprek aan kan met buurman of -vrouw met een andere mening. Word lid van een politieke partij en schrijf mee aan een verkiezingsprogramma. Ga een debattraining volgen. Stel u kandidaat voor de gemeenteraad. Zodat u actief mee kan beslissen over onze vrijheid.
Maar wat u ook doet. Ga het maatschappelijk debat juist wel aan. Want alleen als de massa van de redelijke stemmen luider klinkt dan de roep om een sterke leider. Dan doen we echt iets om die fundamentele vrijheid in stand te houden.
Democratie is te kostbaar om het aan de ander over te laten.
Omdat onze vrijheid onbetaalbaar is.